خیال و مثال در اندیشۀ ابن عربی و ملاصدرا

ازجمله مسائل مطرح‏شده در فلسفه و عرفان اسلامی، مقولة خیال و مثال و برزخ است که در تبیین بسیاری از اعتقادات اسلامی ازجمله اصل معاد و حیات پس از مرگ، و اثبات تجرد روح و غیره نقش اساسی دارد. ابن عربی، ملاصدرا، ابن سینا، فارابی، و شیخ اشراق ازجمله اندیشمندانی هستند که به این مباحث پرداخته‏اند. در اندیشة ابن عربی، خیال، محل جمع اضداد است و امری است که نه موجود است نه معدوم، نه معلوم است نه مجهول؛ او خیال را مضیّق ترین و موسع‏ترین معلومات می‏داند و معتقد است که انسان با دیدة خیال می‏تواند صورت‏های خیالی و محسوس را با هم ادراک کند. وی نظریاتش دربارة عما را نیز، با نظریة خیال پیوند می دهد و معتقد است که اگر نیروی خیال نبود عما، پدیدار نمی شد. از نظر وی خیال از بردگان نفس ناطقه است و برده در برابر سرور به سبب ملکیت ، دارای گونه ای فرمانروایی است ، فرمانروایی خیال در این است که نفْس را به هر صورتی که خواهد، شکل می دهد. از دیدگاه صدرالمتألهین قدرت قوة خیال گاهی فطری و گاهی کسبی است و ازجمله عوامل کسبی در رؤیت بی‏واسطة صور نورانی، کم‏خوردن و کم‏آشامیدن، کم‏خوابی، رهاکردن، تن‏آسایی، و رهاشدن از بند نرمی و لطافت است. صدرا برای نفس، قدرت و قوتی قائل است که به واسطة آن، نفس با نیروی خیال، قادر به انشا و ایجاد صوری است که در هیچ‏یک از عالم عقول، اعیان و حتی عالم مثال وجود ندارند